Орхонпа Енисей ҫырӑвӗнче ку сассӑн икӗ паллӑ пулнӑ: хытӑ {велярлӑ) варианчӗ ^ ҫемҫе (палаталлӑ) вариан-I виЬ^чӑв. шу, шыв,
че
чав. сакар, саккар т. ыт. те.
5. 1. Сӑмах пуҫламӑшӗдчи ав. тӗр. 5
чӑв. с(
ав. тер.
блӑгополучный» ~ чав.
з): сыв.
сы
камедь» ~ чав. сухар>
зау «здоровыи,
вӑр су;
—»— 8ау!г «жевательная смола, сохйр;
— »— веЬ-, авУ- «любиггь»«чӑв. сав; —»— век1х, аеккхг «восемь»^чӑв. саккӑр; —»— вепшв «жирный, тучный, упитаиный, сытый (о жи вотных)я*чӑв. самӑр;
4*
»—» 812- «просачиваться, сочиться»«чав. сӑрӑх; —|— зи1ад «селезенка» ~чӑв. сула; —»— зй4 «молоко»~чӑв. сӗт;
—» — зйг- «прочищать, щюцеживать»^чӑв. сӗр т. ыт. *
5. 2. Пӑлхар-чӑваш сӑмахӗсем венгр чӗлхине кӗнӗ та* хӑрта, IX ӗмӗрсенчех, чӑваш сӑмахӗн пуҫламӑш<Ц с (=8) сасӑ пулни монгол сӑмахӗсенчен гге курӑнать: венг. 82акаК*зака1, танл,: ав. тӗр. зада1 «бородан
чӑв. сухал, сохал^мопг. ва%а1; —»— 82ӐК*за1, танл.: ав. тӗр. за1 «плот из бурдюков»*
чӑв. сулӑ, солӑ ~монг, за1; —»— З2ӑш<*зат,.танл.: ав. тӗр. зап «чибло, количестад счет»~чӑв. сум, ссм; Щ
—»— згап<*зап, танл.: ав. тӗр. зап «думать, раздуад ' вать, обдумывать»^чӑв. сцн/ сои~монг. заа (ОотЬ М8РОи XXX, 175). «
5. 3. Чӑваш сӑмахӗн пуҫламӑшӗнчи с (=з) сасӑ кӗтме ҫӗртен тухса ӳкме те пултарать. Ун пек тӗслӗхсем сахал гротшл<выр. «стропила»; улӑм (<выр. солома)~тут. в лам;~ӑсла (<выр. сусло)~тут. сосла; ӑса \\ сӑса^тут. сад «челнок»; ӑс «черпать (о жидкости)» (танл.: ав. |тӗр. зизщ «черпак»)^ту|г. сос.
Юлашки виҫӗ теслӗхре сӑмах пуҫламӑшӗнчи с сасӑ ча ваш чӗлхинче диосимиляцие пула тухса ӳкме пултарнӑ анчах выр. солома сӑмахри с тухса ӳкнине ӑнлаяма ҫук.
5. 3. 1. Ҫакнашкал фонетика пулӑмӗ якут чӗлхиэд анлӑ сарӑлнӑ. Унта авалхи тӗрӗк сӑм-ахӗсен пуҫламӑшӗш! с- сасӑ тӑтӑшах ҫухалать (ВбЬОш^ еГСг, § 182, 8. 82); як. аал<ав. тӗр. заГ «шют»; як. абыи<ав. тӗр. &щт «думать»; як. абыс<ав. тӗр. зекхг «восемь»-; як. ьш-<ав. тар. зау* «доить»;
як. ыас<ав. шӗр. заухг «жевательная омола, камедь»; як. эмис<вя. тӗр. зеппг «жирный»; як. #с<ав. тӗр. вас «волосы»; як. энКвв. тӗр. зеп «ты»;
як. шКав. тӗр. вщ- «дашть, жать, выжимать»; як. уу<ав. тӗр. зиЬ, зиу «вода»; як. уут<ав. тӗр. вШ «молоко» т. ыт. те.
5. 3. 2. Вырӑс йышӑнӑвесем гге якут чӗлхинче а нлауШ с-, з- сдсӑсене ҫухатаҫҫӗ: як. дорообо<выр. здороЩ як. бахыыба <выр. спасибо; як. хобордоох < скоеордщ т. ыт. те.
5. 4. Сӑмах пуҫламӑшӑнчи ав. тӗр. 5—чӑв. Ш (=&): Чӑваш чӗлхинче сӑмах V пуҫламӑшӗнчи (анлӑМ рн) ш(—ӗ) авалхи тӗрӗк чӗлхинчи в 'сасӑран пулн*
■/рӑхла каласан, ш (=£ )<*зг-, *&- теҫҫӗ. (Н. Н. Поппе, ЙРАН, VI серия, №№1—5, с. 23; Рясянен. ИФТЯ, 151, 155).
Чӑнах (та, чӑваш сӑадахӗсенче, нумайӑшӗнче, ш (=$) са-сӑ авалхи тӗрӗк чӗлхинчи 81-, 81-• сыпӑксенчи з сасӑпа тан, анчах та за-, зи-, ве-, 86- сыпӑкӗсенчи з <сасӑ та чӑваш чӗлхинчи ш ( ^ӑ) сасса тӳрре килет.
Кунсӑр пуҫне тата акӑ мӗн калама пулать. Чӑваш сӑма-хӗсене хурӑнташлӑ монгол сӑмахӗсен пуҫламӑшӗнче те ӑ сасӑ тӑрать. Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи з сасӑ кирек мӗнле уҫӑ сасӑ ӳмӗнче тӑрсан та, чӑвйш чӗлхинчи ш( = в) сасса тӳрре килег:
ав. тӗр. зау «ум, сообразительность, сметливость» ~ тут. сагыш ~ чӑв. шухӑш, шохӑш ~ монг. ӑауагауа!
(ОотЬ М8Г0и XXX, 176);' —»— заггу «желтый» ^чӑв. шурӑ, шора^ыовг. зага,
бхга «§а1Ъ» (ОотЬ М8ГОи XXX, 176); мЬнг. зага
«л^ехзз ^егйеп») (Кӑз Е^ПЬ, 404); —»— 81к «моча» ^чӑв. шӑк~мокг. $1%е- «р1ззеп» (ОотЪ
М8ГОи XXX, 176);
—»— 81Т)1г «жила» ^чӑв. шӑнӑр—монг. зггЬйвйп, бурягг.
^гЪеЬег] «ЗеЬпе» (ОошЪ М8ГОи, XXX, 176); — »*— 51р1г- «подметаяъ, выметать» ~ чӑв. шӑпӑр — монг.
51уйг Еп*епЪезеп» (ОотЪ М8ГОи XXX, 176); ':—»— з^гг- «свистеть» — чӑв. шӑхӑр;
—»— 812- «таять, плавиться» «чӑв. шӑран;
—»— зиЪ, зиу, зиу «врда»*~ч;ӑв. шу, шые т. ыт. те.
5. 4. 1. Чӑваш чӗлхинчи ш (=Ю сасӑпа пуҫланакан сӑ-махсем питӗ ваттине венгр, мари чӗлхисене кӗрсе юлнӑ пӑлхар-чӑваш сӑмахӗсем те уҫҫӑн кӑтартаҫҫӗ. Т ӗ с л ӗ х-
се м:
чӑв. шӑвар>мари шуараш;*— ав. тӗр. зиу, зиЪ «вода»;
—»— гшша>мари шына; —ав. тӗр. зщӑк «муха»;
—»— шур, шор >мари .шораш, шараш; венг. зӑг; —
тугг. саз «болото»; —»— шалар>туҫи мари шывыр, улӑх мари в шувыр;
венг. зӗрги, збргй «метла, веник»; — ав. тӗр. зӑрпг-
«подмета/гь, выметать»; —»— шӑрт>веяг. зӗгЬе, збНе «Вогз1>е» (ОотЪ М8ГОи
XXX, 117); — ав. тӗр. зггЬ «щетина»; —»— шарак>мари шыранҫш; —ав. тӗр. 812- «таять, плавиться»;
»— шӑрка >мари шырга; венг. зӗгке<*31гкӑ (ОошЬ
53
серкэ «пыльцо, цвщ венг. зӗгке; —тут. серщ
кащЩ
«волос,
«назва-
МЗГОи XXX, 176); — тут колоса»; чӑв. шӑрка> мври шаргенче «гнида» т. ыт. те. Анлаутра з-»сасӑ£- сасӑпа ылмашн^и, сайра пулян сге, ытти тӗрӗк чӗлхисеяче те палӑрать: аз. шилле ~ силле «щ щечина»; тут. шипше, анчах чӑвашла *сӑпса «оса»; ггуг, шапыр-, анчах чӑв. сӑвӑр- «веять» (Редактор хушни).
5. 5. Сӑмах пуҫламӑшӗнчи ав. тӗр. з~чӑв. ҫ (=&}Щ ав. тӗр. вас «волосы»^чӑв. ҫуҫ;
ав. тер. збк- «преклонять колени, опускаться на колени»^ чӑв. ҫӑкӑн.
5. 5. 1. Кӑлгартнӑ икӗ тӗслӗхре ав. тӗр. $~чӑв. ҫ (~§ сасӑсен танлашӑвне хальхи чӑваш калаҫӑвӗсенче тел пула-кан теслӗхсене кура ӑнланма пулать: с~ҫ: сонаска—ҫунашка, пасӑр~паҫӑр, кансӗр-ҫармӑс жҫармӑҫ, пӗлмест—пӗлмеҫт, сус~ҫуҫ волосы» (Ашм. Сл. XI, 228); серете^ҫерете ниетравы (едят)» (АшмСл XII, 87) т. ьвг. те. 5. 6. Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи 8 сасӑ чӑваш чӗлхига ш (=н) тата с (=$) сасӑсене тӳрре кйлни ҫинчен каласа пе-терес умӗн чӑваш чӗлхинчи хӑшпӗр вырӑнти калаҫусенче тӗл пулакан ш~с сасӑоен ылмашӑвне аса илер. Тӗслӗхрен, Хӗрлӗ Чутай районӗнче анлаутра, инлаутра, ауслаутра • с^ш сасӑсен ылташӑвӗ хӗрарӑмсен калаҫӑвӗнче кӑна мар, арҫынсен калӑҫӑвӗнче те тӗл пулать: шӑна Щ сӑна, шорӑ-сорӑ, шӑнӑ^сӑнӑ, шӗлкӗш«сӗлкӗш, шу~су, шӑнӑр^ сӑнӑр; кашӑк^касӑк; шӑши—сӑси, кошак^кӑсак, воншар~вӑн-сар, шӑмшак^сӑмсак, шокӑш — сокӑс т, ыт. те. (ФедИСЧЯ, II, 28). Ку вырӑс чӗлхинчен кӗнӗ сӑмахсенче те курӑнать; шушкӑ<выр. сушка, ырас<выр. рожь, пинсак<пинжак, арсйн<шр. аршин (Канюк ЧД, 33).
5. 6. 1. С«ш сасӑсен танлашӑвне кура*, хакас чӗлхи уйрӑм диалекггсене пайланать: шын^сын «правдӑ», ап-шах^апсах «старик», куш^кус «сила», шашым^сазым (Баскаков ВТЯ, 328—333).
5. 6. 2. Азербайджан чӗлхин • айрум калаҫӑвӗнче те ҫавах; бас^баш «голова», яс^яш «возраст», щсых^гашыг «ложка», лхсы^яхшы *хорото* (ВДТЯ, IV, 179).
5. 6, 3. Диалвктеемле вырӑнти калаҫусеиче тӗл пула-кан уйрамлӑхсем кирек хӑҫан та тенӗ пекех чӗлхен авалхи ҫулӗгйере ҫияе тӑсса кӑтартаҫҫӗ. Авалхи тӗрӗк чӗлхинче хӑйенч^х в^ӑ сасӑсен ылмашӑвӗ лалӑрадъ: ав. тӗр; ей&ев- «грести»^чӑв. иш;
—»
ей^ез*«друг, приятель» «*чӑв. йыш; 181ӑ~131ӑ «работать»~чӑв. ӗҫле; кеӑ-Цкез- «резаггь, делить»«чӑв, кас; ]кхяг~ кш «человек»; 818— «опухоль»~чӑв. шыҫ; 818«§15 «вертел, палочка, которой едят лапшу»^ чӑв. шӗш-лӗ; —»— £из-~кй5 «падать» «чӑв. тӗш-ӗр т. ыт. те.